Kultura dhe historia e Elbasanit

Po e filloj me elbasanin meqenese eshte edhe Qyteti im.E di pak me hile por falet


Historia e trevave të Elbasanit e ka zanafillën e saj në shekullin II p.e.s. me vendbanimet e hershme ilire. Në shekullin II qyteti njihej me emrin Skampa e më vonë me emrin Skampini dhe ishte në varësinë administrative të Durrahut (Durrësit). Duke qenë i vendosur në kryqëzimin e rrugëve Veri-Jug dhe Lindje-Perëndim, ai ka shërbyer si pikë e rëndësishme kalimi dhe si stacion i rëndësishëm, duke u përmendur si qendër urbane, ushtarake e peshkopale. Pas bllokimit të rrugës Egnatia nga dyndjet e barbarëve, qyteti i Skampinit nuk përmendej më dhe u shkatërrua nga bullgarët dhe ostrogotët gjatë migrimit sllavo-bullgar diku nga shekulli VI-VII.

Elbasani u themelua nga turqit osman në të njëjtin vend në shekullin XV. Pas disfatës që pësoi në rrethimin e dytë të Krujës, sulltan Mehmeti II, rindërtoi në kthim në vitin 1466 kalanë e vjetër, për ta pasur si pikë mbështetje të mëvonshme. Kalaja u ndërtua për vetëm 25 ditë dhe në ndërtimin e saj ndihmuan 150,000 njerëz.

Në hyrje të kalasë, mbi një pllakë, sulltani shkroi në turqisht: “Eli-Basan, es Sulltan, ibni Sulltan, Fahati Sulltan, Mehmet thani han.” (Vura dorë, unë sulltan bir sulltanësh, sulltan triumfues, Mehmeti, mbret i madh.”). Pra, Elbasan do të thotë “vura dorë”.

Me kalimin e kohës rreth Kalasë u zhvillua qyteti i Elbasanit.

Në dokumentacionin e kohës dëshmohet se në mesin e shekullit XVII Elbasani kishte 2000 shtëpi dhe 900 dyqane. Punoheshin lëkura, leshi, mëndafshi, metalet e sidomos argjendi. Pas pushtimit turk Elbasani u shndërrua në qendrën e Islamit në Shqipëri. Për shkak të pozitës shumë të favorshme në rrugën Egnatia, Elbasani u kthye në një qendër tregtie shumë të rëndësishme. Përkrah tregtarëve vendas dhe turq në qytet ishin ngulitur edhe tregtarë grek dhe sllav.

Prodhimet e qytetit të Elbasanit gjenin treg shitjeje si brenda ashtu edhe jashtë vendit. Këtë e dëshmon fakti që Turqia në dy ekspozita ndërkombëtare, njëra në Paris në vitin 1867 dhe tjetra në Çikago në vitin 1894, krahas artikujve të tjerë të artizanatit ekspozoi edhe pushkë, pistoleta dhe silahe të prodhimit shqiptar të Shkodrës, Elbasanit, Prizrenit, etj. E rëndësishme është se Elbasani shquhet për organizimin e panaireve. Panairi i parë është ai i vitit 1381 i pasuar nga të tjerë në periudha të mëvonshme.

Në këtë kohë Elbasani shquhet si qendër e fuqishme arsimore dhe kulturore me përpjekjet që bënë Bugomili (anonimi i Elbasanit), Dhaskal Todri për përhapjen e gjuhës e të shkrimit shqip. Në epokën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare zë një vend të rëndësishëm Kostandin Kristoforidhi, autor i abetares shqipe, fjalorit gegërisht dhe toskërisht, i cili konsiderohet si babai i gjuhës shqipe. Në etapën e fundit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare veçojmë Elbasanin si përhapës të mendimit përparimtar arsimor e kulturor. Pas shpalljes së Hyrijetit, Kushtetutës Xhonturke, u krijuan një sërë shoqërish dhe klubesh nga patriotët elbasanas, të cilët detyrë kryesore kishin përhapjen e gjuhës dhe shkrimit shqip.

Më 2-9 shtator 1909 u thirr Kongresi i Elbasanit ndër vendimet më kryesore të të cilit qe hapja e shkollës Normale, e cila u realizua më 1 dhjetor 1909 dhe krijimi i Shoqërisë Përparimi, e cila do të mbështeste financiarisht këtë shkollë. Kjo shkollë ka qenë e para shkollë e mesme e arsimit kombëtar shqiptar.

Qyteti i Elbasanit konsiderohet si një nga vatrat më të rëndësishme të luftës për liri dhe çlirim kombëtar. Si pika kulmore përmendim aktin e shpalljes së pavarësisë së Elbasanit më 25 Nëntor 1912, si i pari qytet i Shqipërisë, pjesëmarrjen aktive në Luftën e Vlorës në vitin 1920, në Lëvizjen Demokratike Antifeudale të vitit 1921 - 1924, si dhe në Luftën e Dytë Botërore.

Gjatë periudhës 1924 -1939 qyteti i Elbasanit arriti një zhvillim të ndjeshëm në disa drejtime si p.sh. në infrastrukturë kryesisht me ndërtimin e rrugëve që lidhnin Elbasanin me Tiranën, Durrësin, Korçën, Gramshin, Dibrën, etj, ndërtimin e ujësjellësit të qytetit dhe ndërtimin e centralit elektrik. Gjatë kësaj periudhe mori zhvillim edhe ekonomia me ngritjen e disa objekteve si: fabrika e alkoolit, duhan-cigareve, vaj-sapunit duke vazhduar punën artizanale tradicionale. Në këtë kohë kemi ngritjen e degëve të bankave shqiptare dhe të huaja, të cilat nxisnin prodhimin bujqësor e industrial të Elbasanit.

Në vitin 1945 në Shqipëri u vendos regjimi komunist. Si të gjithë qytetet e tjerë të Shqipërisë edhe Elbasani vuajti për 45 vjet represionin e egër komunist që donte ta privonte qytetin nga prirjet e tij demokratike dhe kulturore. U persekutuan personalitetet më të shquara të qytetit të Elbasanit. U vu dorë mbi institucionet e kultit duke i transformuar sipas "ideologjisë së re". Në proceset demokratikë të vitit 1990 edhe qytetarët e Elbasanit morën pjesë aktive në to. Personalitetet më të shquara të shekullit të kaluar për qytetin e Elbasanit janë: Aqif Pashë Elbasani, Aleksandër Xhuvani, Lef Nasi, Ahmet Dakli, Et'hem Haxhiademi, etj.

Banja e vjetër turke, që ndodhet në qendër të qytetit është restauruar dhe përdoret sot si restorant.






Biblioteka e qytetit eshte ndertuar ne vitin 1934 me kontributet financiare filantropike te nje familje elbasanase, familjes Baholli. Kjo biblioteke ka nje fond shume te pasur ne sektorin e Albanologjise. Frekuentohet nga nje numer i madh lexuesish dhe studiuesish te sferave te ndryshme te jetes. Ne te ka mjaft materiale te cilat kane sherbyer per te pregatitur bibliografi te figurave me te ndritura qytetare elbasanase.

Muzeu. Perpjekjet per hapjen e nje ekspozite muzeale jane bere qe nga vitet '30 te shek XX, te inicuara nga etnografi dhe patrioti Lef Nosi. Ne vitin 1949 krijohet i pari muze me nje siperfaqe ekspozimi me te madhe ku perfshiheshin dokumente e materiale me interes historik.

Sot ne qytetin tone ndodhet muzeu etnografik i ndertuar ne vitin 1982 ne nje nga ndertesat qe mbart vlerat arkitektonike te baneses qytetare elbasanase. Gjithashtu ndodhet edhe muzeu kushtuar gjuhetarit e shkencetarit me me emer ne gjuhen kombetare Shqiptare, Aleksander Xhuvanit si dhe muzeu i Shkolles Normale, e te pares shkolle te mesme te arsimit kombetar Shqiptar .

Teatri SKAMPA. Ky teater eshte i ndertuar ne vitin 1938 dhe ka nje kapacitet prej 292 vendesh. Akustika e ketij teatri eshte nje nga me te mirat ne Shqiperi.

Kinema "Millenium", ndertuar ne vitin 1966, me kapacitet prej 600 vendesh. Kjo kinema ka sherbyer si e tille gjate gjithe kohes. Vlen te permendet fakti qe ajo eshte ruajtur e mirembajtur gjate viteve te tranzicionit dhe sot eshte reabilituar plotesisht

Kinema " Vullnetari", e ndertuar ne vitin 1972, me kapacitet 450 vendesh.

Galeria e arteve eshte krijuar ne vitin 1986. Ne te jane organizuar dhe hapur mjaft ekspozita te arteve figurative te piktures Elbasanase. Kjo galeri perbehet nga dy salla te medha me nje fond prej 200 veprash arti.

Shtepia e Kultures Elbasan eshte krijuar ne vitin 1947. Formacionet vokale instrumentale te ketij institucioni qe funksionojne sot jane:

1. Formacioni i harqeve te Shtepise se Kultures
2. Orkestra Frymore (Banda "Aferdita" )
3. Ansambli i kengeve dhe valJeve "Isuf Myzyri"

Brenda ketij institucioni funksionon nje salle koncertesh e cila ka nje kapacitet prej rreth 250 personash.


1-Kalaja e Elbasanit në qytetin e Elbasait. 1948

2-Kalaja e Gurit në fshatin Lleshan. 1963

3-Kalaja e Peqinit në qytetin e Peqinit. 1963

4-Kalaja e Menglit pranë qytetit të Elbasanit. 1963

5-Kalaja e Dragotit në fshatin Qafë të Sulovës. 1963

6-Kalaja e Kazies në fshatin Kazie. 1963

7-Kalaja e valëshit në fshatin Valësh. 1973

8-Kalaja e Bodinit në fshatin Bodin. 1973

9-Kalaja e Malit në fshatin Xherris. 1973

10-Kalaja (ose Kisha) e Dragotit në fshatin Dragot. 1973

11-Kalaja në llixhat të Elbasanit. 1973

12-Kalaja në shkëmbin Mret në fshatin Xibrakë. 1973

13-Kalaja në vendin e quajtur kulla e Gracenit në fshatin Gracen. 1973

14-Kalaja në vendin e quajtur shkëmbi i Skënderbeut (Sh. Lliut) në fshatin Petresh. 1973

15-Kalaja në vendin e quajtur kulla e kumanakut në fshatin kumanak. 1973

16-Kalaja në kodrën e Saragut në fshatin Pajovë. 1973

17-Kalaja në majën e qytetit në fshatin bixëllenjë. 1973

18-Kalaja, Gradishta e Belshit në fshatin Belsh. 1948

19-Kalaja në majën e Sh. Mërisë në fshatin Bixëllenjë. 1973

20-Gjurmët e Kalasë mesjetare pranë pallatit të Sportit në qytetin e Elbasanit. 1980

Ka edhe shum e shum te tjera qe nuk po i permend .