Letraret e medhenj shqipetare

Migjeni



Hyrje


Migjeni
(pseudonimi i Millosh Gjergj Nikolles) është nga shkrimtaret me te
shquar te letersise shqiptare. Me një realizem te thelle, te panjohur
deri atëherë ne letersine tonë, ai pasqyroi jetën e përditshme te
shoqerise shqiptare, sidomos te shtresave te varfëra te qytetit e
fshatit, duke demaskuar sistemin e prapambetur shoqeror si dhe
fashizmin qe po kërcënonte Evropen. Perfaqesuesi me i shquar i
realizmit kritik, Migjeni futi ne letersine tonë me një shkalle shumë
te lartë ideoartistike protesten e hapur, enderren për një botë te re
dhe optimizmin e thelle.

Migjeni lindi me 23 tetor 1911 ne
Shkodër, ne familjen e një tregtari te vogël, ku shumë shpejt
veshtiresive ekonomike iu shtuan edhe fatkeqesite familjare. Kur ishte
pesë vjeç, i vdiq nëna, kurse ne moshen trembedhjetevjec humbi te atin,
e me pas vellane e gjyshen me te cilën ai ishte lidhur fort pas vdekjes
se nenes. Këto fatkeqësi e bene Migjenin, qe vetiu ishte një natyre e
mbyllur, te terhiqej nga jeta e moshatareve te tij. Pasi mbaroi
shkollën fillore ne Shkodër, ai shkoi për te vazhduar mesimet ne Tivar
dhe me pas perfundoi seminarin teologjik te Manastirit.

Për
një të ri me interesa te gjëra si Migjeni, jeta e seminarit ishte
mbytese. Nga leximet Migjeni ra ne kontakt me ide revolucionare te
kohës qe zienin ne gjithë Evropen.
Ne vitin 1932 Migjeni pasi mbaroi
seminarin dhe nuk mundi te siguroje një burse për te vazhduar studimet
e larta, mbeti pa pune deri sa me 1933 u emerua mësues ne Vrake, një
fshat afër Shkodrës. Rruga Vrake-Shkodër, qe ai bënte përditë me
biciklete, ia keqesoi gjendjen shendetsore. Gjatë kohës qe qendroi ne
seminar, Migjeni semurej shpesh dhe ishte nën kontroll te vazhdueshem
te mjekut, ngaqë mushkerite e tij ishin te dobeta dhe rezikoheshin te
prekeshin nga turbekulozi, sëmundja tipike e kohës, nga e cila i vdiq
edhe nëna.
Ndërkohë, ai kishte filluar te botonte shkrimet e tij ne
revisten "Illyria". Ne to ndihen përshtypjet e para, reagimi shpirtëror
i Migjenit ndaj realitetit te zymte, ndaj mjerimit, ku ishte zhytur
edhe fshati, edhe qyteti shqiptar.


Andon Zako Çajupi



Asdreni


Emri i
tij i vërtetë është Andon Çako, nuk dihet për ç'arsye ai përdori edhe
formën Zako. Emri letrar Çajupi është emri i një mali të vendlindjes,
mallin dhe kujtimin e së cilës e nguliti dhe e përjetësoi në
pseudonimin e tij. Lindi në Sheper të Zagorisë më 27 mars 1866. Mësimet
e para i mori në vendlindje ku kreu dhe një shkollë gjysëm të mesme
greke. Po shkolla më e madhe e vendlindjes ishte shkolla e fshatarit, e
njohjes së jetës dhe të shpirtit të popullit, të gëzimeve dhe të
brengave të bashkëfshatarëve të tij. Rol të madh në formimin e tij ka
luajtur sidomos gjyshi nga e ëma, i cili e futi në botën magjepëse të
përrallave, të legjendave e të këngëve popullore, prej së cilës poeti i
ardhshëm nuk do të ndahej më kurrë. I ati i Çajupit, Harito Çakua,
ishte gurbetçi në Misir, ku qe aktivizuar në lëvizjen atdhetare. Ai e
tërhoqi të birin nga fshati për të vazhduar studimet. Andoni ishte
vetëm 15 vjeç, kur la shoqërinë për të ndjekurnjë kolegj francez në
Aleksandri, duke marrë me vete mallin e së ëmës Zoicës, dhe të gurëve e
maleve të Zagorisë. Në kolegj mori një kulturë të mirë dhe u dallua
ndër të parët midis shumë nxënësve të kësaj shkolle që vinin nga vende
të ndryshme të Mesdheut. Me këtë kulturë ai i kishte të hapura dyert e
universitetit, të cilin e ndoqi në vitet 1887-1893 në Gjenevë, ku
studjoi për drejtësi. Këtu u njoh me një vajzë vendase Evgjeninë, e
cila e bëri të lumtur po dhe fatkeq, sepse i vdiq pas një vit martese,
duke lënë jetim të birin e porsalindur, Stefanin. Kjo humbje e tronidi
thellë poetin dhe i la vragë të thellë.
Ajo u bë shkak që, pas
dhjetë vjetësh, të shkruante elegjinë "Vaje", një nga elegjitë më të
bukura dhe më prekëse të poezisë sonë.
Më 1883 me dokumentin e
drejtësisë në xhep dhe me djalin në krahë u kthye në Misir dhe u vendos
në Kajro, ku nisi të ushtronte profesionin e avokatit. Po prej këtij
profesioni hoqi dorë shpejt. Shkak u bë një konflikt me autoritetet e
vendit gjatë një proçesi gjyqësor ku avokati i ri mbrojti të drejtën
dhe nuk u lëshoi pe pushtetmbajtësve. Jetoi me pasurinë që i kishte
lënë i ati, dhe iu kushtua tërësisht çështjes atdhetare dhe
krijimtarisë letrare.
Çajupi gjeti në Misir një lëvizje patriotike
të zhvilluar. Shqiptarët e ngulimeve të Egjiptit kishin organizuar një
shoqëri atdhetare e kulturore dhe mbanin lidhje sidomos me "Shoqërinë e
Stambollit". Por këtë lëvizje u munduan ta kthenin në anën e tyre disa
rrethe grekomanësh, të cilët intrigoni kundër patriotëve të vërtetë dhe
kundër Çajupit. Ai u bë shpirti dhe figura më e njohur e kolonisë
patriotike të Misirit, Çajupi mbrojti interesat e shqipërisë dhe të
popullit shqiptar, demaskoi synimet e xhonturqve, të grekomanëve dhe të
gjithë armiqve të tjerë të çështjes së kombëtare.
Emri i tij nisi të
njihej në rrethet e atdhetarëve që në fund të shekullit, kur botoi më
1898 artikullin e gjatë "Duke kërkuar një alfabet", në të cilin spikat
shqetësimi i tij për unitetin e lëvizjes kombëtare dhe kulturore, për
shkrimin dhe lëvrimin e gjuhës amtare përmes një alfabeti të njësuar.
Por vepra që e bëri të njohur në mbarë botën shqiptare ishte
përmbledhja poetike "Baba Tomorri" (1902) ku përfshiu komedinë
"katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr". Me këtë vepër ai u bë poeti më i njohur
pas Naimit, figura që zuri vendin që mbeti bosh pas humbjes së poetit
kombëtar më 1900.
Vjershat patriotike dhe luftarake të "Baba
Tomorrit" frymëzuan çetat e lirisë dhe kryengritjet e mëdha që i sollën
pavarësinë Shqipërisë më 1912. Këtë ngjarje poeti e priti me gëzim, u
duk se iu hap udha për t'u kthyer në mëmëdhè, por, Lufta e Parë
Botërore dhe trazirat e mëvonshme e shtynë larg këtë shpresë.
Megjithatë ai i ndiqte nga afër ngjarjet në Shqipëri, duke mbetur
gjithmonë në krah të forcave përparimtare e demokratike. Më 1919 Çajupi
ishte në ballë të përpjekjeve të shqiptarëve të Misirit, për të
mbrojtur të drejtat e popullit shqiptar në Konferencën e Paqes që
mblidhej në Paris. Ai dënoi qeverinë e Durrësit, që ishte vegël e
fuqive imperialiste, ashtu siç dënoi përpjekjet e feudalëve tradhëtarë
për ta bërë Shqipërinë çiflik të tyre e për ta nxjerrë në ankand sipas
interesit. Me këto qëndrime ai thelloi demokratizimin në lëvizjen
mendore dhe në letërsinë shqiptare. Kjo u shpreh në frymën antifeudale
të veprës së tijdhe në vendin që ai u dha problemeve shoqërore në
krijimtarinë e tij letrare e publiçistike. Në këto vite Çajupi , si
shumë atdhetarë të tjerë, përjetoi krizën e idealeve të bukura të
Rilindjes. Në krye të punëve në Shqipërinë e pavarur, në vend të
atdhetarëve të ndershëm po vinin njerëz që i binin pas interesit të
tyre, pa menduar për fatet e kombit. "Në Shqipëri, -shkruan ai më 1922-
një turkoman, një grekoman, një sllavoman, një intrigant, një
tradhëtar, takon të bëhet … regjent, ministër, prefekt, faqe me nder
dhe mbret".
Çajupi ishte për demokracinë dhe qytetërimin, prandaj e
përshëndeti Revolucionin Demokratiko-Borgjez të Qershorit të vitit
1924, frytet e të cilit nuk arriti t'i gëzonte populli shqiptar.
Demokracia e pati jetën e shkurtër dhe, në vend të saj, u rikthye
pushteti i feudalëve me ardhjen e A.Zogut në fuqi. Kur u mor vesh se ky
do ta shpallte veten mbret, Çajupi që ishte në krye të "Shoqërisë së
miqve", të themeluar në Kajro, i drejtoi Qeverisë së Tiranës një
protestë, midis të tjerave thuhej se koha e mbretërve shkoi, "kurse
edhe ata që i kanë, po vështrojnë t'i përzënë", Ky qëndrim i vendosur
antimonarkist ia mbylli përfundimisht poetit rrugën për t'u kthyer në
Shqipëri, që të tretej në "baltën më të ëmbël se mjalta" të mëmëdheut.
Vdiq në Kajro më 11 korrik 1930. Shtypi zyrtar në Shqipëri e kaloi
vdekjen e tij pothuajse në heshtje.
La në dorëshkrim pjesën më të
madhe të veprave të tij, poemën "Baba Musa lakuriq", një parodi e
biblës, tragjedinë "Burri i dheut", që u botua pas vdekjes më 1935,
komedinë "Pas vdekjes" që u botua më 1937, përmbledhjen poetike "Këngë
e vome", fati i së cilës nuk dihet. Me gjallje, përveç "Baba Tomorrit"
botoi Përrallat e La Fontenit (1921) përshtatur prej tij nga
frengjishtja dhe "Lulet e Hindit" (1922), një tufë vjershash të
letërsisë sanskrishte, nga artikujt e paktë që botoi në shtypin e kohës
duhet përmendur pamfleti "Klubi i Selanikut" (1909), një nga kulmet e
publiçistikës së Rilindjes. Në këtë pamflet Çajupi demaskoi demagogët e
xhonturqve dhe të veglave të tyre, që kishin hyrë në lëvizjen kombëtare
për interesat e ngushta të kastës së bejlerëve turkoshakë e fanatikë,
të zellshëm për t'i zgjatur jetën të "sëmurit të Bosforit", perandorisë
së kalbur të sulltanëve osmanë.



JENIU I ANIJES

Veshtroni si shket sipër valash
E tundet anija me nge ? -
...Me krisme -e me prush prej sterkalash
Mi te shkreptiu një rrufe ! ...


Ti det , brohori fshehtesire !
Kuptim i potershem , ti det !
...Po heshtje . ndaj vales se nxire
Gjeniu i anijes po flet :


Prej zallit qe sot po largohem ,
Fillova mergimin e ri ;
hepohem...anohem... humbohem...
Po sulmen s`e ndal kursesi .


Dh`aspak nuk me tremb zhurmerija ,
Ndaj turret me hov e vertik
Me ballë-e mi korje te mija
Ndersimi-i tallazit armik.


Perpara kur shoh gjeratore ,
Dh`ato me gremisin në fund -
Mi kulmin e vales malore
Un` heq te shpetoj sa me mund.


E morti fatkeq ne me ciku,
N`u desh tmerresisht te fundas -
Aspak nuk me thyen reziku,
Po nis e permbysem me gas :


Se prapa le vazhden e ndritur -
Q`e hapa me shpirtin fatos : -
Fistonin gazmor ku pat shkitur
valim-i anijes q`u sos.


................... .................
................... .................
................... .................
................... .................



Valim-i anijes se lete
Qetohet, ndalohet, mbaron :
Gjeniu i anijes perjete
Hepohet...anohet... valon...

Turkesha

1)
Dikur kam njohur një Turkeshë
Nga vendi i largët Adana
Me sy te zezë e vetull zezë
Me flokët lyer me këna
Ajo ne vesh më pëshpëriste
Si fërfërima në zabel
Po fërfërima ish turqishte
Si varg divani "çok gjyzel"

Çudira pranë saj mendoja
Çudirat merrnin rrugën vrap
Këtë turkeshe kur pushtoja
Unë Anadollin, bëja zap.

Nga buzët rridhte një turqishte
Si rrjedhin rimat në gazel
Turkesha këngët përshpëriste
"Ah, Arnaut , gjyzel gjyzel"

2)
Turkesh e dashur, kjo që ndodhi
Të kishte ndodhur atëherë
Kur Krujën digjte Anadolli
Ç'do kishim bërë moj e mjerë?

S'do mend qe kokën Skenderbeu
Ma kishte prerë si karpuz
"Tani kur flakë digjet dheu
Ti puth Turkeshën mor domuz?"

Dhe ti mbi trupin tim do bije
Do shaje Krisht e Muhamet
Mes kujës faqet do t'i çirrje
"Ah! Arnaut! medet medet."
Por gjer këtu s'do kisha rënë
S'do kisha kohe për sevda
Pusi diku do kisha zënë
Atje mbi muret ne kala.

3)
Kjo histori është e trilluar
Kur isha largë në Adana
Betohem, hiç s'kam dashuruar
Ndonjë turkeshë me këna!
E ku ta lija një lanete
Një xhinde Shkodre, një kaproll
Ajo me not do çante dete
Dhe do më gjente në Anadoll!

Po kjo s'do thotë se si dua
Syzeskat turke si gazel
Kur çel si bahce, rrjedh si krua
Nga buzët verbi "Cok gjyzel".

Migjeni- Zgjimi